منبر بهعنوان مسندگاه حضرت رسول(ص) از صدر اسلام تاکنون جایگاه ویژهای در هنر دوره اسلامی داشتهاست. این آثار چوبی با بهترین و عالیترین تزئینات آراسته شدند و نمودی کامل از هنر سرزمینهای مختلف بهحساب آمدند.
دراین میان در ایران در مساجد جامع برخی شهرها و حتی برخی مراکز روستایی که جایگاه مذهبی و سیاسی آنها اجازه استقرار منبر را داد، منبرها بنا شدند و بهعنوان جایگاهی برای خطبیان، واعظان و امامان جماعت کارکرد یافتند. این منبرها با آرایههایی که از یک طرف ریشه در هنر پیش از اسلام داشتند و از سویی معرف هنر دوره اسلامی بودند تزئین شدند. اطلاع ما از منبرهای چوبی سدههای اولیه اسلام در ایران بهدلیل از میان رفتن آنها ناقص است. قدیمیترین منبر تاریخدار شناساییشده در ایران منبر مسجد جامع ابیانه به تاریخ 466 ق. است. بعد از این منبر، تا چند سال پیش منبر مسجد مشکول در مشگینشهر اردبیل با تاریخ 541 ق. دومین منبر چوبی ایران بهحساب میآمد. تا اینکه در سال 1395 بهدنبال پیگیری نگارنده، بقایای منبر مسجد جامع نقوسان از انبار مسجد پیشگفته بیرون کشیده شد و مورد مطالعه قرار گرفت.
خوشبختانه قطعات چندگانه این منبر (95 قطعه) بهرغم آسیبهای بیولوژیکی و فیزیکی قابل مطالعه و بررسی بودند و مهمترین بخش آن که اشاره به تاریخ ساخت اثر در سال540 ق. (اربعین و خمسمائه) داشت، باقی مانده بود. منبر مسجد جامع نقوسان را باید بعد از منبر ابیانه دومین اثر چوبی تاریخدار ایران دانست که در دوره سلجوقی و در محیط شیعی تفرش ساخته شده است. این اثر چوبی فاخر از چوب گردو و داغداغان (تا) ساخته شده و بهدلیل سوزاندن برخی قسمتها و معدومشدن برخی قطعات دیگر ناقص است اما مهمترین عناصر کالبدی آن یعنی لتهای طرفین و کتیبههای سفارشدهنده اثر، نام روستا و تاریخ آن باقی مانده بود که این خود مهمترین اطلاعات را برای مطالعه و شناخت این اثر چوبی یگانه فراهم میکرد.
منبر نقوسان دارای 11 کتیبه به خط نسخ و کوفی است که در آن سوای از نام بردن از مالکیت خدواند بر جهان، دو جا به نام سفارشدهنده منبر اشاره شده است: «اللهم اصلح الامير الاجل مقربالدين [عز] الاسلام شجاعالملک فارسبنسنغر». دریکی از لتهای منبر، عبارت «بقریه نوسان» بر بستر چوب منبت شده است و خود نشان از جایگاه ویژه مذهبی و سیاسی این روستا بهعنوان مکانی برای استقرار منبر در آن دارد. سوای از کتیبهها و تاریخ و جایگاه ساخت اثر، مهمترین شاخصه منبر نقوسان آرایههای زیبای آن است که برخی نقش مایههای آن معرف هنر ایران پیش از اسلام بهخصوص هنر دوره ساسانی است و برخی دیگر حاصل تغییر درصورت و البته نه ماهوی نقوش به لحاظ ارائه جهانبینی اسلام است. غالب این نقوش که در فضای قسمتهای مختلف منبر از جمله لتها، پاسارها و ستونهای منبر منبت شدهاند، نقوش هندسی و گیاهی هستندکه شاخصترین آنها اسیلمیها، درخت زندگی، شمسه ایرانی و صلیب شکسته که ریشه آنها را میتوان در گچبریهای ساسانی و اوایل اسلام بهدستآمده از تیسفون، تپه میل ورامین، تپه مدرسه نیشابور، شهر سیمره و... جستجو کرد.
روستای نقوسان در 12 کیلومتری شمال غرب شهر تفرش در یک محیط کوهستانی شکل گرفته و یکی از روستاهای کهن و نامآور استان مرکزی است. حسنبنمحمدبنحسن قمی در کتاب تاریخ که در قرن چهارم نگاشته است به دیهی بهنام نفوسان اشاره و آنرا در شمار رستاق طبرش (تفرش) بهعنوان بخشی از کوره قم ضبط میکند. اهالی روستای نقوسان را دارالمؤمنین مینامند و جالب آنکه همین عبارت بر بدنه منبر نیز منبت شده است.
منبر پیشگفته تا 50 سال پیش در مسجد جامع آن روستا دایر بوده و با تخریب و دگرگونی در این مسجد و ساخت مسجدی بهجای آن، کنار گذاشته شده است. به مرور زمان بخشهایی از منبر بهدلیل استفادههای بیجا بهعنوان هیزم، از طرف برخی انسانهای ناآگاه سوزانده میشود. در حال حاضر مرمت این منبر چوبی در دو فاز که منجر به مطالعه و رفع آسیبهای بیولوژیک و شیمیایی شده صورتگرفته و در فاز سوم چیدمان منبر، شناسایی و جایگزینی قطعات کسردار و نهایتا سرپا کردن و بر افراشتگی این اثر یگانه و فاخر در دستور کار قرار دارد.
پیدا شدن منبر نقوسان در یک محیط روستایی مؤید جملهای است که دیماند در کتاب راهنمای صنایع اسلامی درباره هنرهای چوبی دوره سلجوقی بیان کرد: «از کارهای چوبی دوره سلجوقی نمونههای زیادی در دست نیست و احتمال آن میرود که بعضی از نمونهها هنوز در مساجد غیر معروف و دوردست وجود داشته باشد.»
* گزارش از اسماعیل شراهی، دانشجوی دکتری باستانشناسی دوره اسلامی بوعلی همدان
انتهای پیام/